26-05-2018  (6557 ) Categoria: Articles

Armand de FluviĂ . Del Matrimonio de Ramon Berenguer IV de Barcelona con Petronila de AragĂłn

En 1994 publiquĂ© en Barcelona un trabajo que me llevĂł varios años de bĂșsqueda e investigaciĂłn, y que contenĂ­a una extensĂ­sima bibliografĂ­a sobre el tema. Su titulo Els Quatre Pals, l’escut dels comtes de Barcelona (Rafael Dalmau Editor, colecciĂłn “Episodis de la HistĂČria” nÂș 300) y poco despuĂ©s otro denominado El senyal dels Quatre Pals Ă©s dels comtes de Barcelona i, per tant, catalĂ , no aragonĂšs + (Revista de Catalunya, 56, Barcelona, 1995). Un resumen del libro mencionado fue publicado en “HidalguĂŻa” (XLIV, 256/257, Madrid, 1996) con el tĂ­tulo “De oro, cuatro palos de gules, escudo de los condes de Barcelona”. En Ă©l refutaba, en doce puntos, todos los argumentos presentados por los historiadores aragoneses, Guillermo FatĂĄs y Guillermo Redondo, y seguidos, a pies juntillas por sus discĂ­pulos, intentando convencer de que el escudo de Cataluña era en realidad aragonĂ©s. El punto duodĂ©cimo creo que desmontaba definitivamente la teorĂ­a de un “matrimonio en casa” que habrĂ­a celebrado el conde de Barcelona RamĂłn Berenguer IV, con la infanta Petronila, Ășnica hija del rey de AragĂłn, Ramiro II el Monje.

Posteriormente, el catedrĂĄtico, Josep Serrano i Daura publicĂł en el volumen XV (1997) de la colecciĂłn Estudis HistĂČrics i documents dels Arxius de Protocols (Barcelona), un artĂ­culo titulado La donaciĂł de Ramir II d’AragĂł a Ramon Berenguer IV de Barcelona de 1137i la instituciĂł del “casamiento en casa, reproducido, en su versiĂłn castellana, en “HidalguĂ­a” (XLVI, 270, 1998), en el que desvincula, de una manera muy clara y precisa, los pactos de 1137 entre Ramiro II el Monje y RamĂłn Berenguer IV, de la instituciĂłn familiar tĂ­picamente aragonesa conocida como el “casamiento en casa”.

Que yo sepa, ni un solo artĂ­culo ha aparecido para contradecir los puntos de vista expuestos en los mĂ­os ni en el de Serrano i Daura. El silencio mĂĄs absoluto se cierne sobre ellos, parece como si marcando que se ignoran se quisiera negar su real existencia. De esta manera, los seguidores de aquella interpretaciĂłn siguen aireĂĄndola y dĂĄndola por irrebatible.

El caso mĂĄs reciente fue un artĂ­culo de Manuel Fuertes de Gilbert y Rojo, que en 1982 consiguiĂł, rehabilitar la baronĂ­a de GavĂ­n, perteneciente a la casa de los Condes de Aranda, luego Duques de HĂ­jar. Ha sido publicado en la revista italiana NobiltĂ  (XIII, 69, MilĂĄn, 2005) con el tĂ­tulo “La Casa de AragĂłn: GenealogĂ­a de una monarquĂ­a mediterrĂĄnea”. RefiriĂ©ndose al Rey Ramiro II y a la reina Petronila (que nunca ejerciĂł como tal), afirma lo siguiente:

“Petronila, fruto legĂ­timo de un matrimonio quizĂĄs ilĂ­cito pero vĂĄlido, segĂșn las normas testamentarias de Ramiro, no podrĂ­a ejercer la potestas regia pero sĂ­ transmitirla a su marido. Conforme al derecho aragonĂ©s se convino (!) celebrar “un matrimonio en Casa”, propio de sistemas matrilineales y con transmisiĂłn del parentesco por vĂ­a femenina (!). Este instituto, pactado en capĂ­tulos matrimoniales (!), permitĂ­a [...]. Este matrimonio uxorial (!) hacĂ­a que el marido se integrase en la Casa, se adscribiese al grupo familiar de la esposa y quedase sometido a la autoridad del donante o Señor Mayor de la Casa, quien pasaba a ser padre y Señor tambiĂ©n de lo que el marido tuviese o aportase. Estos tĂ©rminos estĂĄn recogidos rigurosamente (!) en la documentaciĂłn firmada entre Ramiro I [sic] y el Conde de Barcelona y reiterados en el testamento de la Reina Petronila de 1164. Por encima de interpretaciones romĂĄnticas o nacionalistas o de tergiversaciones histĂłricas interesadas [el subrayado es mĂ­o], RamĂłn Berenguer, al aceptar las condiciones de su suegro en 1137, pasĂł a ser un miembro mĂĄs de la Casa de AragĂłn y de su linaje con extinciĂłn del propio” (!!!). Evidentemente, y como mal historiador (supongo que pretende serlo) sĂłlo cita la bibliografĂ­a que le conviene y que apoya su tesis (Antonio y AgustĂ­n Ubieto Arteta, MartĂ­n Ballestero y Costa, A. Montaner Frutos y, faltarĂ­a mĂĄs, Guillermo FatĂĄs y Guillermo Redondo) y no menciona, para nada, ni para rebatirla, la que se opone a sus manifiestos deseos, y mucho menos la del eminente historiador y maestro en historia del Derecho español,  Dr. Alfonso GarcĂ­a-Gallo, quien en su trabajo “La sucesiĂłn del trono en la Corona de AragĂłn” (Anuario de Historia del Derecho Español, XXXVI, M. 1966), transcrito en parte en mi mencionado artĂ­culo de HidalguĂŻa, da su opiniĂłn sobre este tema:

“Mediante escritura de 11 de agosto de 1137 le dona [Ramiro II a RamĂłn Berenguer IV] a su hija como mujer con todo el reino de AragĂłn. Es decir, conforme al tenor literal del documento, no se trata de una escritura matrimonial en virtud de la cual el marido adquiera los derechos de la mujer, ni de la promesa o entrega de una dote; sino, de acuerdo con el testamento de Ramiro I, de la elecciĂłn de un marido y de la entrega del poder directamente a Ă©ste. En la escritura no hay ni una sola frase de la que pueda inducirse que Petronila es la titular del poder que ejerce su marido o que en alguna parte se reserva. Salvo la fidelidad debida a Ramiro II y a su hija, los aragoneses quedan bajo la autoridad y obediencia de RamĂłn Berenguer [
] La condiciĂłn jurĂ­dica de Ă©ste no se basa en que Ă©l es el marido – el matrimonio ha podido ser el motivo pero no la “causa” en el sentido que a esta palabra se da en Derecho-, sino en una donaciĂłn; por ello se prevĂ© que aĂșn disuelto el matrimonio por muerte de Petronila, RamĂłn Berenguer conserve el reino de AragĂłn libre e inmutablemente. Petronila ostenta, sin duda, el tĂ­tulo de “Reina de los Aragoneses” –tĂ­tulo que en cambio no ostenta el marido- pero no ejerce regnum, poder o jurisdicciĂłn inherente al tĂ­tulo. A primera vista puede parecer que Petronila no ha quedado totalmente desposeĂ­da del reino de AragĂłn, atendiendo tanto a su testamento de 1152, redactado en el momento de dar a luz por vez primera, como a la donaciĂłn que hace de aquel reino en 1164 a su hijo Alfonso II, una vez que muerto el marido de aquella y padre de Ă©ste, le ha sucedido en el reino [...] De nuevo, al hacer testamento al final de sus dĂ­as, en 1173, concede a su hijo Alfonso “todo su reino de AragĂłn Ă­ntegramente. Estas concesiones reiteradas del reino por Petronila pudieran hacer pensar que el reino, no obstante la donaciĂłn del mismo hecha en 1137 por Ramiro II, sigue siendo suyo: de “suum regnum” habla incluso en 1173. Pero en realidad se trata de confirmaciones de un acto anterior. Hay un hecho que precisa este alcance puramente confirmatorio de una y otras concesiones: el que desde el momento mismo en que muere su marido RamĂłn Berenguer IV, y aunque Ă©ste no habĂ­a usado el tĂ­tulo de rey, su hijo Alfonso II se titula ya “rey de AragĂłn” en vida de su madre. Lo cual indica que el regnum, es decir, el poder de reinar, lo hereda de su padre –al que se lo habĂ­a concedido Ramiro II- y no de su madre.

Esta exclusiĂłn de las hembras de la sucesiĂłn al trono se afirma de un modo total y absoluto por la propia Petronila en su testamento de 1152 [...] En Ă©l prevĂ©, en caso de dar a luz un varĂłn, que Ă©ste sucederĂĄ en el reino a su marido cuando Ă©ste muera –no a ella-, y que en caso de premorir el hijo al padre los derechos de aquĂ©l pasarĂĄn a Ă©ste. Y tambiĂ©n prevĂ©, en caso de dar a luz una hembra, que el reino quedarĂĄ Ă­ntegramente para su marido, para hacer de Ă©l su voluntad, sin ninguna oposiciĂłn de hombre o mujer; el Ășnico derecho de la hija, y obligaciĂłn correlativa del marido en este caso, consiste en que Ă©ste la case honrosamente. Tal como en el testamento se expresa, el marido de esta hija no recibe el reino –como, en cambio, habĂ­an dispuesto Ramiro I y Ramiro II-, sino que el padre de la hija dispone libremente de Ă©l. Si el padre, en este caso, concede el reino al marido de su hija o no, es algo que depende de la libre voluntad de aquĂ©l; en todo caso no estĂĄ obligado a hacerlo. La hija carece de todo derecho a la sucesiĂłn del reino y ni sucede en Ă©l ni transmite a otro (marido o hijo) un posible derecho a suceder”.

He consultado una serie de documentos del perĂ­odo entre 1137 (convenio –que no capĂ­tulos matrimoniales- entre Ramiro II y RamĂłn Berenguer IV) y cuando ya su nieto e hijo respectivamente, Alfonso II de AragĂłn i I de Barcelona ejerce la potestad soberana y me ha parecido muy interesante publicar las intitulaciones de aquellos soberanos y las de doña Petronila, en las que queda claro que su tĂ­tulo regio era puramente honorĂ­fico y que RamĂłn Berenguer IV se denominĂł rey en algĂșn momento antes de hacerlo con el tĂ­tulo de PrĂ­ncipe, que venĂ­a a ser lo mismo:

Año 1137, Jaca. DonaciĂłn de Ramiro II a la iglesia de Barbastro, teniendo a su lado a su yerno el conde de Barcelona: “Habiendo adquirido un nobilĂ­simo hijo, que es el conde RamĂłn Berenguer de Barcelona, una vez entregado a ellos el Reino [...] reina nuestro señor Jesucristo en el cielo y en la tierra; y yo Ramiro, bajo su imperio soy rey en AragĂłn, en Sobrarbe y en Ribagorza, y bajo mi imperio reina en todo mi reino mi yerno RamĂłn, conde de Barcelona”.

Año 1137, noviembre: Ego Ranimirus Dei gratia Rex Aragonensis dedi filiam meam Raimundo comiti Barchinonensi cum omni regni honore. Nunc ergo spontanea voluntate ac firmo cordis affectu volo, precor et mando, cunctos homines, milites, clericos ac pedites quatenus castra et munitiones sive alios omnes honores ita per eundem Raimundum comitem deinceps tenenant et habeant sicut per Regem debent habere et tenere et ei tanquam Regi in omnibus sub continua fidelitate obediant (ACA i “Marca Hispanica” apĂ©ndice 1285, CCCXCVI)

Año 1138, abril: Regnante me Dei gratia rex Remiro et genere meo comite Raymundo Barchinone et marchio, in Aragone et Superarbe et in Ripacurcia et in Cesaraugusta en in tota Barchinona (ACA Canc. Reg. 942 fol 99v)

Año 1139, marzo: Ego Raymundus Berengarii dispensatione divina Comes Barchinonensis, Bisuldunensis.Cerritanensis, et marchio, et Rex insuper Aragonensis (Diplomatari de Banyoles, vol. II, doc. 144).

Año 1139, junio: Facta carta ista in mense iunio, era MÂȘ.CÂȘ.LXXÂȘ.UIIÂȘ. Regnante Ranimirus rex, et comis Barquilonensi, in Aragon et Superarbi et Ripacurzia. (AHN, SVict, c. 763, nÂș 21 original en letra visigĂłtica)

Año 1137-39, junio: Facta carta in mense iunio, regnante Ranimir Sancius rex et Raimundus comes Barchinona (AHN, SVict, c. 763, nÂș. 20. Copia de finales del s. XII).

Año 1148: Facta carta in era MÂȘ.CÂȘ.LXXXÂȘ.VIÂȘ, in anno quo obsidebat civitatem Tortosam Raimundus Beringarii, comes Barchinonensis et princips Aragonensis uel Supraruensis uel Ripacurcensis (AHN, SVict, c. 764, nÂș 2 Original)

Año 1148, octubre: Facta carta era MÂȘ CÂȘ LXXXÂȘ VIÂȘ, mense octubre, anno quando comite nostro Barchinonensis erat in obsidione cum Genues super Tortosam (AHN, CĂłd. 499 [Cartulario del Temple de Huesca], pp. 74-75, nÂș 182)

Año 1151: Ego, Raimundus, comes Barchinonensis et princeps regni Aragonis (Biblioteca Provincial de Tarragona, Llibre Blanch de Santes Creus, Cart., fol. 108 vÂș)

Año 1151: Sig+num Peronelle, regine Aragonensis (ACA, LFM, fols. 9b-10a)

Año 1152, abril. Testamento de Petronila de Aragon: Ego Peronella, regina Aragonensis [...] Sig+num Peronelle regina Aragonensis(ACA, LFM, fol. 10a-c).

Año 1152, diciembre: Sig+num regine Aragonensis, uxoris comitis Barchinonensis”(ACA, Perg. RamĂłn Berenguer IV, nÂș 253).

Año 1154: Facta carta in mense marcio, dominante comes Barchinonensis in Aragon et in Ripacurcia seu in Zaragoza”(AHN, CĂłd. 499, p. 59, nÂș 144).

Año 1155: Facta carta in mense ianuarii,. Reinante comite Barchinonensi et princeps Aragonensium, era MÂȘ.CÂȘ.XCÂȘ tercia (AHN, SVict, c. 764, nÂș 3. Traslado notarial de 1299)

Año 1156: Era MÂȘ CÂȘ LXXXXÂȘ IIIIÂȘ, Regnante R[aimundus] Belingaria in Aragone et in Barchilona (AHN, CĂłd. 499, p. 18, nÂș 30).

Año 1157: Facta carta in era MÂȘ.CÂȘ.LXXXXVÂȘ. Regnante Raimundu Berengarii, comite Barchinonense, in Aragone et in Suprarb et in Ripacorza(AHN, Svict, c. 764, nÂș 5. Original).

Año 1157: Facta carta in era MÂȘ.CÂȘ.XCÂȘ.VÂȘ. Reinante Raimundo Berengarii Barchinonensiu comite in Aragon et in Suprarb et in Ripacorza(AHN, SVict, c. 764, nÂș 6. Original)

Año [1157]: Facta carta in era [MÂȘ CCÂȘ XCÂȘ VÂȘ.]. Regnante Raimundo Beringarii, Barchinonensi comite, in Aragon et in Suprarb et in Ripagorza (AHN, SVict, c. 764, nÂș 7. Original).

Año 1157: Facta carta era MÂȘ CÂȘ LXXXXÂȘ VÂȘ, mense frever, regnante Raimundus, comes Barchinonensis et princeps Aragonensis, in Aragon et Superarb et in Ripacorza, in Tortosa et in Lerida, similiter in Fraga (AHN, CĂłd. 499, p. 82, nÂș 197).

Año 1157: Facta fuit ista carta era MÂȘ CÂȘ LXXXXÂȘ VÂȘ, octo dies transactos mense octobre, regnante Raimundus, Dei gratia comes Barchinonensis et princeps Aragonensis, in Aragon, in Soperarb et in Rippacorza et in Aran, in Tortoxa et in Lerida et in Fraga; et era tunc dompna regina venitura primitus in Calatayub (AHN, CĂłd. 499, p. 38, nÂș 92

Año 1158: Facta carta era MÂȘ CÂȘ LXXXXÂȘ VIÂȘ, mense aprilii; et erat tunc noster dominus comes in Osca et illa regina et Aldofosus, filius illorum (AHN, CĂłd. 499, p. 57, nÂș 138).

Año 1160: Facta carta in era MÂȘCÂȘ nonagesima octaua. Regnante Raimundo Beringarii, comite Barchinonensi, in Aragon, in Suprarb et in Ripacurcia”(AHN, SVict, c. 764, nÂș 9. Original).

Año [1149-61]: Facta carta in mense augusto, feria VÂȘ, luna VIIÂȘ, era MÂȘCÂȘ [...]. Reinante Raimundo Berengario, comite Barchinonensi, in Aragones et in Suprarui et in Ripacorza et in Ilerda et in Tortosa (AHN, SVict, c. 764, nÂș 10. Copia).

Año [1162?]: Tibi, domino meo, Ildefonso, regi Aragonensium, comiti Barchinone et marchioni Provincie, filio Petronille, regine (ACA, Perg. Extrainventario Alfonso I, nÂș 2615).

Año 1162, marzo: Facta charta in mense marcio, anno regnante Raimundo chomite in Barchinona et in Aragone, era MÂȘ CCÂȘ (AHN, Obarra, c. 691, nÂș 8 Original).

Año 1162, agosto: Ego Adefonsus, Dei gratia rex Aragonensis, filius Raimundus, comes Barchinonensis et princeps Aragonensis (Archivo Municipal de Zaragoza, perg. nÂș 7, original A).

Año 1162. Testamento de Ramon Berenguer IV:.Et dimissit regine, uxore sue [...] Aragonis et comitisse Barchinone, uxor iamdicti comitis (ACA, Perg. Alfonso I, nÂș 1).

Año [1162-1196]: Tibi domno meo Ildefonso, Dei gracia regi Aragonum, comiti Barchinonensi et marchio Provincie, filio regine Petronile, femine (ACA, LFC, doc. 14, fol. 5b-c).

Año [1162-1196]: Tibi, domino Ildefonso, regi Aragonensium, comiti Barchinonensium et marchione Provincie, filio regine Petronille, femine(ACA, LFC, doc. 87, fols. 20d-21a).

Año [1162-1196]: Tibi domino meo Ildefonso, regi Aragonensium, comiti Barchinonensium et marchioni Provincie, filio regine Petronille, femine (ACA, LFC, doc. 89, fol. 21b).

Año [1162-1196]: Te, Ildefonsum, Aragonensem regem et Barchinonensem comitem et Ceritaniensem, filius Petronelle, femine, Aragonis regina et Barchinonis comitisse (ACA, LFC, doc. 117, fol. 29a-c).

Año [1162-1196]: Te Ildefonsem, Aragonensem regem et Barchinonensem comitem et Cerritaniensem, seniorem meum, filius Petronille, Aragonis regine et Barchinonensis comitisse (ACA, LFC, doc. 127 fols. 32d-33c).

Año 1163, febrero: Ego Ildefonsus, gratia Dei rex Aragonensis et comes Barchinonensis, filious qui fui domini venerabilis Raimun di Berengarii, comitis Barchinonensis et principis Aragonensis, et uxoris eius Aragonensis regine (Archivo Capitular de Vic, cajĂłn 37, nÂș 2).

Año 1164, donación del reino de Aragón: Ego Petronilla, Dei gratia Aragonensis regina et Barchinonensis comitissa, uxor que fui venerabilis Raimundi Berengarii, comitis Barchinonensis et principis Aragonensis [...] Sig+num Petronille, Dei gratia regine Aragonensis et comitisse Barchinonensis (ACA, LFM, fols. 10c-11a).

Año 1168: Facta carta in era MÂȘ CCÂȘ. VIÂȘ, regnante rege Ildefonso in Aragone et in Barchilona (AHN, CĂłd. 499, p. 17, nÂș 28).

Año [1169]: Tibi, Ildefonso, regi, filio Petronille, regine Aragonensium, comitisse Barchinonensis (ACA, LFC, doc. 150, fols. 39d-50°).

Año 1172: Tibi, domno meo Ildefonso, regi Aragonensi et comiti Barchinonensi et marchioni Provincie et comiti Rossilionensi, filius qui est Petronelle, regine (ACA, LFM, fol. 76b y LFC, doc. 231, fol. 58c).

Año 1173: Hec est sacramentalis conditio ac legalis publicatio ultime voluntatis nobilis regine Aragonensis, Petronille nomine (ACA, LFM, fol. 11a-c).

Año 1179: Tibi, domino meo, Ildefonso, per Dei graciam illustri regi Aragonensi, comiti Barchinonensi et marchioni Provincie, filio quondam domne Petronile, venerabilis regine Aragonensis (Marca, col 1373-4).

Año 1188: Tibi, Ildefonso regi, domino meo, qui est filius venerabilis domine regine Petronille nomine”(ACA, LFC, doc. 91, fols. 21d-22b).

Año 1194: Ego Ildefonsus, Dei gratia rex Aragonum, comes Barchinone et marchio Provincie comuto et excambio Poncio Rigaldi, magistro Militie, et fratribus decimam quan ego eis dederam in operatoriis Barchinone, ante mercatum, in aliam decimam cuiusdam orti et vinee apud Hoscam quem et quarum regina, mater mea, bone memorie, dederat et concesserat domui de Sanctis Crucibus (AHN, Clero, Santes Creus, carpeta 2056, nÂș 7).

Como puede verse, en ninguno de estos documentos Petronila ejerce actos de soberanĂ­a; su tĂ­tulo de Reina era puramente y claramente nominal. Lo que ya no es tan claro es el significado que en aquella Ă©poca tenĂ­a el tĂ­tulo de PrĂ­ncipe que, con el transcurso de los siglos seguro que cambiĂł. Existe algĂșn precedente de esta intitulaciĂłn en el condado de Barcelona: el Conde Borrell II (947-993), el primero que se desligĂł prĂĄcticamente del vasallaje debido al rey franco, se intitulaba “duque de Gotia”, “duque de Hispania Citerior”, “prĂ­ncipe” y “duque ibĂ©rico”. Es un punto, creo, que los historiadores deberĂ­an estudiar.

(La publicaciĂł d’aquest article em fou denegada a les revistes HidalguĂ­a i NobiltĂ , i als Anales de la Real Academia Matritense de HerĂĄldica y Genealogia, pel fet d’esmentar el tema de la baronia de GavĂ­n, fraudulentament rehabilitada pel señor Fuertes, la qual cosa va fer que publiquĂ©s el treball Historia de una falsificaciĂłn nobiliaria: la BaronĂ­a de GavĂ­n, en AragĂłn).




versió per imprimir

    Afegeix-hi un comentari:

    Nom a mostrar:
    E-mail:
    IntroduĂŻu el codi de seguretat
    Accepto les condicions d'ús següents:

    _KMS_WEB_BLOG_COMMENTS_ADVICE